Gidsgesteenten
Wat zijn gidsgesteenten?
Gidsgesteenten zijn zwerfsteensoorten waarvan de herkomst bekend is. Meestal worden met gidsgesteenten noordelijke zwerfsteentypen bedoeld, waarvan het oorsprongsgebied in Scandinavië bekend is. Minder bekend zijn gidsgesteenten van zuidelijke en oostelijke herkomst. Dit zijn rolstenen uit rivierafzettingen, die in de loop van de ijstijd-periode (Pleistoceen) door rivieren als Rijn en Maas, maar ook door voorlopers van de Wezer en Elbe uit landen als Duitsland, België en Frankrijk naar ons land zijn vervoerd.
Aland-rapakivi - Zwerfsteen van Gieten (Dr.)
Deze opvallende 'ringetjes-granieten' zijn afkomstig van de Aland-archipel, op de overgang van de Oostzee naar de Botnische Golf.
Revinien-kwartsiet - Zwerfsteen van Havikerwaard (Gld.)
Karakteristiek voor dit grijze Maas-gesteente zijn kubus-vormige indrukken van pyriet.
Taunus-kwartsiet - Zwerfsteen van Emmerich (Dld.)
Het middelgebergte boven het wijnbouwgebied van de Rheingau langs de Rijn, is het oorsprongsgebied van dit roodachtig gevlekte gesteente.
Momenteel zijn ongeveer 150 noordelijke gidsgesteenten bekend. Door gebiedsonderzoek in Zweden, Finland en Noorwegen en het verzamelen van gesteentemonsters komen daar ieder jaar nog weer enkele bij.
Wel of geen gidsgesteente
Wil een zwerfsteen een gidsgesteente zijn, dan moet in de eerste plaats de oorsprongslocatie in Scandinavië bekend zijn. Dit voorkomen mag niet te groot zijn, bovendien mag het gesteente niet op meerdere locaties voorkomen. Belangrijk is verder dat het gesteente met de loep of binoculair goed herkenbaar moet zijn voor wat betreft mineralogische samenstelling en verdeling van de mineraalkorrels. Voldoet een zwerfsteen hieraan, dan hebben we met een gidsgesteente 'sensu stricto' (=engere zin) te maken. Een ideale situatie.
Voorbeelden van gidsgesteenten 'sensu stricto'
Lemland-graniet - Zwerfstgeen van Emmerschans (Dr.)
Herkomst Lemland op Zuid-Aland (Finl.).
Rödö-rapakivi - zwerfsteen van Zeijen (Dr.)
Herkomst eiland Rödö bij Sundsvall in de Botnische Golf.
Larvikiet - Zwerfsteen van Als (Dk.)
Herkomst Tvedalen, Oslo-gebied, Zuid-Noorwegen.
Helaas voldoen veel gidsgesteenten niet of slechts ten dele aan bovenstaande eisen. Meestal hebben we te maken met veranderingen van de kenmerken. Het variatiespectrum van gesteenten, met name van granieten en ook porfieren, is groot. Ook komen veel gidsgesteenten verspreid voor over een groter gebied.
Niet zelden komen op zich goed herkenbare zwerfsteentypen op meerdere locaties op niet al te grote afstand van elkaar voor. Kinne-diabaas, Sorsele-graniet en Filipstad-graniet zijn hiervan goede voorbeelden. Je kunt je afvragen, vervalt hiermee de status van gidsgesteente? Strikt genomen kunnen we niet van gidsgesteenten spreken, immers, de kenmerken verschillen onderling en het gesteente komt op meer plaatsen voor. Om het begrip gidsgesteente om deze reden los te laten, zou niet nodig moeten zijn.
Voorbeelden van gidsgesteenten 'sensu lato'
Sorsele-graniet - Zwerfsteen van Exloo (Dr.)
Herkomstgebied op verschillende locaties noord van Sorsele in Noord-Zweden
Kinne-diabaas - Zwerfsteen van Weissenhaus (Dld.)
Herkomstgebied op verschillende plaatsen in Zuid-Zweden tussen het Vänern- en Vätternmeer.
Bohuslan-graniet - Zwerfsteen van Gaarkeuken (Gr.)
Herkomst kustgebied provincie Bohuslan in Zuidwest-Zweden.
Bij het onderscheiden van gidsgesteenten op basis van meegebrachte gesteente-monsters uit Scandinavië moet rekening gehouden worden met beperkingen. We zijn afhankelijk van natuurlijke en kunstmatige ontsluitingen. Vaak zijn die niet groot, terwijl vegetatie, bedekking met zand- en keileemafzettingen, bewoning e.d. het vaak onmogelijk maken om de verdere omgeving ook te bemonsteren. Kleur- en structuur-afwijkingen binnen een bepaald gidsgesteente zijn eerder regel dan uitzondering. De beoordeling door zwerfsteenliefhebbers met behulp van een loep of binoculair zou dan geen reden moeten zijn om bij dergelijke zwerfsteensoorten de gidsgesteente-status op te heffen. In dergelijke gevallen kunnen we spreken van gidsgesteenten 'sensu lato' (=brede zin).
Norrland-graniet - zwerfsteen van Borger (Dr.)
Herkomstgebied provincie Norrbotten in Noord-Zweden.
Filipstad-graniet - Zwerfsteen van Werpeloh (Dld.)
Herkomst op verschillende plaatsen in Värmland en Östergotland in Zuid-Zweden.
Smaland-graniet - Zwerfsteen van Tietjerk (Fr.)
Herkomst-gebied oostelijke deel van de provincie Smaland in Zuid-Zweden.
Hierop voortbordurend, er zijn nog meer mogelijkheden om het begrip gidsgesteente in een ruimer jasje te hanteren. De koppeling met 'sensu stricto' (van één plaats) en 'sensu lato' (van meerdere locaties binnen dezelfde regio) zou nog uitgebreid kunnen worden met het begrip 'sensu latiore' (=in grotere zin). Dit zou kunnen gelden voor Norrland-granieten uit Zweeds Lapland, Filipstad-graniet uit Zuid-zweden en zeker ook voor porfieren uit Dalarna in Midden-Zweden. De aanduiding 'sensu latissimo' (=in ruimste zin) tenslotte, geldt voor zwerfstenen die op veel plaatsen binnen een zeer groot gebied voorkomen, bijv. Zuid-Zweden, het Oslo-gebied, Norrbotten in Zweeds Lapland, e.d..
De vaststelling dat een zwerfsteen niet uit Finland, Zweden of uit het stroomgebied van de Elbe komt, is, zij het heel vaag, óók een aanduiding van een oorsprongsgebied. Duidelijk is wel dat in dit geval niet van gidsgesteenten gesproken mag worden.